لباس در دوره صفویان
همیشه صحبت از دوره‌های تاریخی – مانند صفویه – به مسائل سیاسی و اجتماعی خلاصه می‌شود. اما در اینجا قرار است در مورد لباس در دوره صفویان صحبت کنیم. موضوعی که کمتر به آن اهمیت داده می‌شود. صفویه، دور از دورانِ تاریخی کنونی ما نیست. بخش عظیمی از عقاید و سبک پوشش ما در دنیای امروز، برگرفته از این دوره‌ی تاریخیِ نه چندان دور است.
ویدیو “لباس در دوره صفویان” (نیاز به قندشکن دارید!)
اما اگر بخواهیم جَو و شرایط اجتماعی/ سیاسیِ آن دوران را بررسی کنیم، تا تاثیر آن را روی لباس در دوره صفویان بسنجیم باید به بازه تاریخیِ 905 تا 1135 هجری قمری سفر کنیم. دودمان صفوی توسط شاه اسماعیل یکم بنا نهاده شد. آنها ارتباط قوی‌تری – نسبت به دوره‌های قبلی تاریخ ایران – با سایر کشور‌ها داشتند. همین ارتباطات باعث شد، سبک پوشش ِآنها به کلی تغییر کند. علاوه بر این، این تغییرات تا دوره‌های تاریخیِ بعدی – یعنی قاجاریه و پهلوی – ادامه پیدا کرد.
پیشنهاد مطالعه: لباس در دوره قاجار
آنچه در این مقاله میخوانید:
توجه صفویان و مردمی که در آن روزگار می‌زیستند به آداب و رسوم ایرانی بسیار زیاد بود و این موضوع روی لباس در دوره صفویان تاثیر می‌گذاشت. در آن زمان، مذهب (شیعه) در زندگی ِمردم نقش پررنگی داشت. همین دو معیار، شکل و ساختار پوشش مردان و زنان را تغییر داده‌بود. بسیاری از مردم، طبق طبقه‌ی اجتماعی، وضعیت معیشت و جایگاهی که در جامعه داشتند، لباس می‌پوشیدند. بنابراین لباس یک تاجر با یک شخص بازاری یا یک درباری یکسان نبود.
پیشنهاد مطالعه: لباس در دوران اشکانیان
لباس در دوره صفویان برای زنان و مردان چگونه بود؟
اطلاعاتی که در مورد سبک پوشش و لباس در دوره صفویان در دست است، بیشتر به نقاشی‌هایی مربوط می‌شود که از آن دوره به جا مانده است. لباس در دوره صفویان، برای مردان و زنان یک ردای بلند بود. این پوششی بود که اکثر مردم بیرون از خانه به تن می‌کردند. این ردا از جلو جمع شده و به یک سمت یا قسمت‌هایی از جلوی لباس بسته می‌شود. پوشیدنِ شلوار‌های گشاد تا مچ پا رسم بود. این شلوار‌ها از زیر پیراهن بلندی که مردان و زنان به تن می‌کردند، بیرون می‌آمد. میزان بلندی این پیراهن‌ها برای مردان تا روی زانو بود و برای زنان تا ساق پا.
اینکه تفاوت فاحشی میان لباس در دوره صفویان برای زنان و مردان وجود ندارد را می‌توان به دوره و زمانه‌ی این بازه تاریخی ربط داد. در حقیقت در آن زمان تفاوتی بین پوشاک زن و مرد – به صورت امروزی – وجود نداشت.
اغلب این لباس‌ها زیر یک روپوش آستین کوتاه پوشیده می‌شدند. رنگ‌های این اجزای لباس‌ها، با هم کاملا متضاد بود. مثلا شلوار و پیراهن‌ها آبی لاجورد، سبز زمردی و قرمز گوجه‌ای بودند. لبه‌های ردای بیرونی لباس‌ها، داخل یک کمربند – که از نوار‌های چرمی ساخته شده بود – قرار گرفته بود. آنها با اتصالات فلزی گلدار به هم متصل می‌شدند. آنچه در لباس‌های زنان و مردانِ این دوره هویداست، جشنی از طرح و رنگ است که با نقوش بافته شده ظریف بیرونی ابریشم و پارچه‌های براده طلا جلوه ای دیگر پیدا کرده اند.
پوشش پا، کمربندها، پوشش سر و زیورآلات در دوره صفویان
پوشش پا در بین مردان و زنان هم مشترک بود. این پوشش شامل یک کفش چرمی بود که اغلب رنگ‌های مختلفی داشت به جز سیاه. جنس آن بسیار سفت و سخت بود و رویه‌ی کوتاهی داشت. اما پوشیدن و به پا کردن ِآن چندان سخت نبود. نوک کفش‌ها غالبا باریک بود. همچنین بلندیِ آنها نسبت به پشت کفش بیشتر بود.
در لباس در دوره صفویان، زنان اغلب با کلاه و پارچه ای سفید موهای خود را می‌پوشاندند. این نوع پوشش زنان برای سَر توسط گارسیا فیگوئرا (سفیر پادشاه اسپانیا) به پوشش زن‌هایی تشبیه داده می‌شود که در اسپانیا زندگی می‌کردند و مسلمان بودند. برخی از آنها نیز نواری پارچه ای به دور سر می‌بستند و موهایشان را داخل کیسه ای می‌انداختند که به این نوار متصل است. برخی دیگر نیز چادر و روبنده داشته‌اند.
کلاه مردان اما داستان درازی دارد. کلاه، در لباس در دوره صفویان نشان دهنده جایگاه مردان بوده است. مثلا تاج حیدری کلاهی بوده که ابتدا در زمان جنگ به سر می‌کرده‌اند. سپس در زمان اجرای تشریفات با جواهر تزئین می‌شد و مورد استفاده قرار می‌گرفت. مندیل نمونه‌ی دیگر کلاه‌هایی بود که توسط ساقی‌ها مورد استفاده قرار می‌گرفت. شاطر‌ها هم بورک به سر می‌گذاشتند.
به طور کلی کلاه برای زنان و مردان، هر چقدر پر جواهر‌تر و دارای تزئین بود، نشان دهنده شان و ثروت ِآن فرد به شمار می‌آمد. جوراب‌ها مابینِ ساختار لباس در دوره صفویان، شامل ساق بند می‌شود. رنگ این جوراب‌ها اغلب ماهوتی است (برای زنان). و برخی از آنها مخملی بوده است. اغلب کسانی که خود را به جواهر می‌آراستند، زنان طبقه مُرفه بودند. کمربند نیز شامل پارچه ای بلند بود که روی کمر و روی لباسِ یک تکه پوشیده می‌شد.
لباس در دوره صفویان برای نبرد چه بوده است؟
لباسی که به عنوان لباس در دوره صفویان برای رزم مورد استفاده قرار می‌گرفته است، انواع مختلفی داشته است. یکی از آنها خفتان، دیگری زره، بعدی چهار آیینه، کلاه خود، زه گیر، کمربند، و در نهایت بازوبند، ساق بند و زانو بند بوده است.
در لباس در دوره صفویان برای نبرد، چهار آیینه به منظور نگه داشتن سینه‌ها، پهلو‌ها و پَشت مورد استفاده قرار می‌گرفته است. جنس ِآن فولادی بوده و 4-5 ورقِ کلفت را شامل می‌شده است. زه گیر، حلقه ای بوده که داخل انگشت شست مردان در هنگام رزم، قرار می‌گرفته است تا موقع پرتاب تیر از کمان بتوانند تسلط خوبی داشته باشند. خفتان نیز لباس سبکی بوده که زیر زره پوشیده می‌شده است. هدف از پوشیدن این لباس ابریشمی این بوده که جلوی زبریِ زره را روی بدن، بگیرد.
جایگاه پارچه بافی و طرح پارچه در لباس در دوره صفویان
لباس در دوره صفویان به استفاده از پارچه‌های گل دار و رنگارنگ خلاصه می‌شده. یا پیراهن‌ها کاملا گل دار بوده‌اند یا ساده. ترکیب کردن رنگ‌های بدیع، نقوش کاملا متمایز و بافت غنی، از جمله مهم‌ترین ویژگی پارچه‌های مورد استفاده در این دوره بوده است. غنی بودنِ پارچه‌ها به دلیل استفاده از نخ‌های طلا و نقره در تولید آنها است. به همین دلیل در تک تک سفرنامه‌ها و خاطرات افراد خارجی که در این دوره از ایران بازدید می‌کرده اند، این نکته ذکر شده است که مردان و زنان ایرانی (به خصوص زنان) پوشش مجلل دارند و به ظاهر خود می‌رسند.
جایگاه پارچه بافی در لباس در دوره صفویان، بسیار جدی گرفته می‌شد. به این دلیل که شاهان صفوی مانند شاه طهماسب اول، شاه عباس اول و … به این حوزه هنری بسیار اهمیت میدادند. نزدیک بودن فعالیت‌های هنری نقاشی، خطاطی، پارچه بافی و … باعث شد تا پارچه‌ها طرح‌ها و نقوش بگیرند، به سمت نفیس شدن بروند و نقش‌های مختلف روی آنها جلوه گری کند. این جریان تا جایی پیش رفت که نقاش‌ها به پارچه باف‌های زبر دستی تبدیل شدند. همین مسئله باعث شد تا پارچه بافی در این دوران – بیشتر از هر دوران دیگری در ایران – مورد تحسین جهان واقع شود.
