پوشاک در دوره قاجار

• nasimadmin
• مقالات, لباس
• 14 مرداد 1402

لباس و پوشاک در دوره قاجار، یکی از معروف ترین سبک‌های پوشش است. مهم ترین دلیلِ توجه به سبک پوشش مردم و دربار در این دوره را می‌توان وجود اسناد تصویری و غیر تصویری‌ای دانست که از این دوران داریم. برعکس بسیاری از دوره‌های تاریخی ایران، قاجار جزء آن سلسله‌هایی است که تعداد تصاویر به جای مانده از آن بیشتر از هر زمان دیگری است.

پیشنهاد مطالعه: لباس در دوره صفویان

پیشنهاد مطالعه: طراحی لباس؛ هنری که هیچ گاه قدیمی نخواهد شد!

آشنایی کلی با دوره تاریخی قاجار

برای اینکه بهتر متوجه شوید که قرار است لباس‌های مردم در دوره قاجار در چه بازه‌ی زمانی را بررسی کنیم، باید به سال 1175 هجری تا 1304 هجری خورشیدی سفر کنید. این بازه به میلادی به سالهای 1796 تا 1925 اشاره دارد. حجم تصاویر و اطلاعات در مورد دوران قاجاریه، نسبت به  دوره‌های قبلیِ یک حکومت در ایران بیشتر است. 

در خارج از ایران، در منابع مربوط به این دوره تاریخی، تاکید ویژه‌ای از جانب اروپایی‌ها برای عشق ایرانی‌ها نسبت به مُد و فشن و هزینه‌ای که بابت خرید لباس‌ها برای آن می‌پردازند شده است. اشارت پراکنده‌ای نیز به تمایز طبقاتی مربوط به سبک و نوع لباس‌هایی که توسط مردم عام و اشراف پوشیده می‌شد، شده است.

پوشاک در دوره قاجار (یا آغاز این سلسله) به رغم تغییر سلسله‌های قبلی، به خصوص در دوره صفویه تا زمان فتحعلی شاه قاجار به یک شکل ادامه یافت. وضعیت پوشاک مردم در این دوران یک ساختار مشابه داشت که کمتر دستخوش تغییر می‌شد.

لباس‌های مردان در دوره قاجار

لباس‌های مردان در دوره قاجار شامل یک سری اجزای از پیش تعریف شده و روتین بود. از آنجایی که لباس مردان دربار الگویی برای مردم کوچه و بازار بود، پس نمی‌توان تفاوت خاصی بین ماهیت آنچه مردم عادی و اشراف به تن می‌کردند مشاهده کرد. منتها تفاوت اساسی میان این لباس‌ها براساس جنس پارچه و ظاهرِ هر لباس بود.

کلاه لبه دار معروف ترین کلاه مورد استفاده در دوره قاجار است که مخروطی شکل بود. و 35 سانتی‌متر ارتفاع داشت. شلوار مردان، شامل زیر جامه‌ای بود که از پارچه ابریشمی و نخی درست می‌شد. اغلب مردانی که در شهر زندگی می‌کردند، رنگ سفید و مردهای روستایی رنگ آبی می‌پوشیدند. شال کمر، مهمترین بخش ِلباس مردان را تشکیل می‌داد. اکثر طبقات اجتماع مانند روحانی‌ها، بازاری‌ها، بازرگان‌ها یا مرد‌های عادی این شال را دور کمر خود داشتند.

یک نوع پارچه، بین لباس مردان بسیار مشهور بود که ارخالق نام داشت. این پارچه زیر قبای مردانه پوشیده می‌شد. البته در لباس زنان هم جایی برای خود باز کرده بود. اغلب خانم‌ها آن را روی لباس می‌پوشیدند؛ برعکس مردها. قبا، روی ارخالق پوشیده می‌شد و در رنگ بندی‌های مختلف موجود بود؛ سبز، آبی، بنفش و قرمز. قباها اصولا تا زانو ارتفاع داشتند.

مورد بعدی، کارما چین بود. کارما چین در دوره قاجار روی ارخالق پوشیده می‌شد. و جنس مخملی داشت. رنگ بندی این کت نیز متنوع بود. یک مرد، با توجه به موقعیت اجتماعی که داشت (و فصل) اقدام به پوشیدن کارما چین می‌کرد. کلیجا یا کلجه روی کمرچین پوشیده می‌شد. این کلمه در فارسی به معنی یک کت است که روی پیراهن پوشیده می‌شود. اغلب این کت را در تابستان می‌پوشیدند؛ برای مراسم خاص یا مهمانی‌های ویژه مثل عروسی.

پوشیدن جوبا یا جبه در دوره قاجار مخصوص اشراف یا کسانی بود که در دربار حضور داشتند. وزیران، قضات، پزشکان، روحانیون و سایر مقاماتی که در دربار رفت و آمد داشتند، جوبا می‌پوشیدند. دلیل ِآن هم این بود که جوبا از پارچه‌های مرغوب و بسیار ارزشمند ساخته می‌شد.

پوشش زنان در دوره قاجار

لباس زنان در اوایل دوره قاجار پیراهنی آستین کوتاه بدون یقه بود که با دکمه‌های طلایی و مرواریدی تزئین می‌شد. معمولاً زنان با پیراهن، شلوار گشاد شبیه به شلوار مردانه و «ارخالق» کوتاه دیده می‌شدند. پس از سفر ناصرالدین شاه به کشورهای اروپایی، همسران خود را مجبور کرد که چاقچور (شلوار بلند زنانه و شلیته کوتاه) بپوشند.

شلیته دامن کوتاهی بود که زنان روی شلوار می‌پوشیدند. تا اواخر دوره قاجاریه، لباس زنان برای بیرون رفتن از خانه چادری بود که سر تا دم پا را می‌پوشاند. و معمولاً از پارچه‌های پشمی ‌و ابریشمی به رنگ‌های مشکی، آبی تیره و لاجوردی دوخته می‌شد.

پوشش پا، کمربندها، پوشش سر و زیورآلات 

زنان اندرونی در دوره قاجار کفش‌های زنانه مخملی می‌پوشیدند. اغلب آنها با مروارید و روکش مخملی تزئین شده بود. جوراب سفید ساق بلند، در اکثر تصاویر مربوط به زنان دوره قاجار به چشم می‌خورد. این جوراب‌ها معمولا در زمستان پوشیده می‌شد. پاهای آنها در تابستان کاملا برهنه بود.

به طور کلی سه نوع مختلف کفش توسط مردان و زنانِ دوره قاجار پوشیده می‌شد: کفش، صندل (برای مردان و زنان) و گیوه (برای مردان و زنان). کفش: اغلب مردان کفش چرمی ‌مشکی می‌پوشیدند که قسمت پشتی آن بسیار بالاتر از قسمت رویه کفش بود. اغلب این کفش‌ها 27.5 سانتی متر طول، داشتند. اغلب مردان کفش‌هایی به همین اندازه می‌پوشیده اند.

چارقد برای زنان و کلاه‌های 30 سانتی‌متری برای مردان بسیار رواج داشت. همانطور که اشاره شد، مردان اغلب شال پهنی را به عنوان کمربند به کمر می‌بستند.

به علاوه، گستره جواهراتی که زنان در دوره قاجار می‌پوشیدند بسیار گسترده بود. برخی از آنها به کمر و بازو بسته میشد، و مابقی شامل دستبند، سنجاق، تزئینات چانه، گوشواره، تزیینات مو، گردنبند و همچنین انگشتر بود. یک مدل سربند بین زنان دربار رواج داشت که شامل که گاهی اوقات با پر تزئین می‌شد. این سربند‌ها به شکل بازوبند و سنجاق سینه بودند (تصویر زیر).

لباس نظامیان در دوره قاجار

لباس نظامیان در دوره قاجار اغلب اشکال گوناگونی داشت. هر شخص با توجه به درجه‌ای که داشت، یک رنگ خاص و یک جنسِ خاص لباس می‌پوشید. مثلا پیاده نظام ماهوت آبی یا قرمز می‌پوشیدند، که غالبا ساده بود. نوار‌هایی که روی لباس‌های نظامی دوخته می‌شد، با هم متفاوت بود. سرباز‌ها لباس‌های دارای نوار یشمی می‌پوشیدند. در حالی که این نوار‌ها برای صاحب منصب‌ها، نقره‌ای یا طلایی بود. اغلب شلوار‌های این گروه نیز سفید بود و کلاهی از پوست بره روی سر داشتند.

پارچه بافی و طرح پارچه قاجاریان

در این دوره با برقراری امنیت در سراسر ایران صنایع نساجی بار دیگر در شهرهای کرمان و یزد و اصفهان پا گرفت ولی از طرفی واردات منسوجات خارجی به لحاظ ارتباط با کشورهای اروپایی و هندوستان و از طرف دیگر تغییر تکنیک پارچه‌بافی در تزیین تولیدات در ایران و به طور کلی مشرق زمین (به خاطر جلب توجه غربی‌ها) برای ایجاد بازار مناسب، سبب شد که تولیدات داخلی راه انحطاط و ضعف را بپیماید و بازار منسوجات خودی، از رونق بیفتد.

در کرمان انواع شال‌ها تولید می‌شد که از این شال‌ها برای دوخت قبا و خلعت برای مردان و تنبان و نیم‌تنه برای زنان استفاده می‌شد.

استفاده از پارچه‌های گلدار و یا راه راه برای لباس‌های خانم‌ها، شال‌های دارای بته جقه برای کمر یا قبا‌های مردانه در این دوران بسیار محبوب بود.

پیشنهاد مطالعه: طراحی پارچه | گرایشها، بازار کار و هر چیزی که باید بدانید

در کاشان نیز انواع مخمل را می‌بافتند و شال‌هایی با نقش بته جقه منقوش به گل، تولید می‌شد که برای قبا و جبه‌ی مردان و دامن و کلیجه‌ی زنان مورد استفاده قرار می‌گرفت. غالب این پارچه‌ها به تناسب دقتی که در بافت‌شان به کار رفته است انباشته از گل و بوته‌های بسیارند اما نقش عمومی آن‌ها همواره یکسان است. زمینه‌ی طلایی پارچه که برگ خرماهای ریز روی آن نقش گردیده کمی برجسته و بریده بریده است و همین حالت به درخشندگی آن می‌افزاید.

در قرن هجدهم بیشتر پارچه‌های زربفت برای دوخت کلیجه‌های کوتاه با آستین‌های گشاد هلالی شکل به کار می‌رفت که با شلواری گشاد و پرچین لباس زنان آن روزگار را تشکیل می‌داد. روی این لباس‌ها غالباً دکمه‌های طلا و نقره و یراق و گلابتون‌های زرین و سیمین فراوانی می‌دوختند.

nasimadmin